Тоқтамыс МЕНДЕБАЕВ, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген өнертапқышы, техника ғылымдарының докторы:
– Сіздің инновация саласында еңбегіңіз аз емес, заман алға жылжыған сайын өнертабыстағы жаңа технология ғасыры жаңарып барады. Бұған қалай қарайсыз?
– Ғылым жетістіктерінің адамзат қоғамының дамуына, қоршаған ортаның өзгерістеріне тигізетін әсерін зерттеуші халықаралық орталықтардың көрсетулерінше, соңғы екі жүз жылдағы экономика өсіміндегі өнертабыстың үлесі 90 пайызды құрайды. Бүгінгі үдемелі жаһандану кезеңінде, әлем күрделі технологиялық серпінді өзгерістердің табалдырығында тұр. Өмірге бұрын-соңды кездеспеген материалдар, тұрмыс бұйымдары, өндіріс құралдары, қалдықсыз, қауіпсіз қуат көздері келе жатыр.
Технологиялық серпіліс салдары – жедел жаңа өнеркәсіп орындарын қалыптастыру, шикізат сұранысын шектеу, әлемдік еңбек бөлісін өзгерту.
Өткен ғасырда әйгілі Нобель сыйлығына ие болған ғылыми жаңалықтың тұрмысқа енуіне 30-40 жыл қажет болса, бүгінде бұл уақыт 7-8 жылдан аспайды. 2010 жылы физика саласындағы Нобель сыйлығы көміртектес графен атты материалды жасау технологиясын дайындаған ұлыбританиялық өнертабыс иелеріне берілген болатын. Графеннің қалыңдығы бір атом, жазық, тұнық, өте жеңіл, үйкеліске шыдамды, беріктігі болат құймаларынан 200 есе жоғары, электр тогын өткізу қабілеті шексіз дерлік.
Алғашында графен өндірісі 2020 жылдан бастап іске қосылуы мүмкін деп жорамалар жасалынған. Бірақ болашағы айқын, берешегі аса зор өнертабысты бәсекелестіктің басты құралы санайтын баршаға мәлім Самсунг, IBM, Сони компаниялары қазірдің өзінде графенді пайдаланып, тұрмыс бұйымдарын шығара бастады.
Ғылыми болжамдар бойынша, жуықтағы жылдары қасиеттері графен тәріздес, бірнеше композициялық материалдар өмірге жолдама алулары мүмкін. Бұл технологиядағы жаңа дәуірдің бастамасы.
– Демек, жаңа өнертабыс қоғамға оң өзгерістер әкеліп жатыр демексіз ғой?
– Иә. Графен және графен тәріздес материалдардың тұрмысқа енуі, ең бірінші кезекте ғарыш, ұшақ және машина жасау, байланыс салаларындағы қолданыстағы болат, алюминий, түсті металдарды, электроникадан кремнийді ығыстырып шығарады. Олардың адам өміріне, экономикаға, мемлекетаралық қатынастарға, саяси жағдайға қаншама түбегейлі өзгерістер әкелетінін төмендегідей жағдайдан сезінуге болады. Келешекте қыруар қаржы жұмсап жерасты пайдалы қазба байлықтарын іздестіру, кен орындарын барлау, жер қойнауын қопарып кен өндірудің, оларды қуат шығыны үлкен, болашақта тапшылығын тартатын суды көп мөлшерде жұмсап өңдейтін металл комбинаттарының қажеті болмай қалуы әбден мүмкін. Себебі – олардан алынатын соңғы өнім графенмен бәсекелес бола алмайды, қасиеттерінің айырмашылығы тым үлкен.
– Қазіргі нарықта олардың әсері қандай?
– Ал нарық әлеміндегі технология тайталасындағы жеңілістің салдары қандай болатынын өткен 2013 жылы өндіріс орындары жаппай күйзеліске ұшыраған Детройт қаласының өмірінен байқалады. Кезінде американдық автомобиль өндірісінің отаны болған, қарыштай дамыған, миллиондаған тұрғыны бар Детройт, соңғы оншақты жылда жапон автомобиль жасау компанияларына бәсекелес бола алмай, бүгінде тұрғындары босқынға айналған, босап қалған мыңдаған үйлері, қаңтарылған өндіріс ошақтары бар өлі қалаға айналды.
Сарапшылардың болжамдарынша, жаңа технология дәуірінде жекелеген кәсіпорындар, қалалар ғана емес, көптеген мемлекеттер Детройттың тағдырын қайталауы мүмкін.
Детройт күйзелісі Америка Құрама Штаттарына үлкен сабақ болды. Мемлекет басшылығында жедел қабылданған шешім бойынша, жуықтағы 3-4 жыл аралығында АҚШ ескі технологиямен бұйым шығаратын шетелдегі өндіріс орындарын жергілікті билікке қалдырып, өз жерлерінде тұрақты жұмыс орнын беретін, ғылыми негіздегі жаңа технологиямен жарақталған өнеркәсіп нышандарын салмақшы.
Сонымен, нарық жағдайындағы бәсекелестіктің басты құралы, технологиялар бастауы, табыс көзі – өнертабыс. Оның құқығын патентпен қорғаудың беретін артықшылықтарын, патентті бұйымға айналдыру арқылы бәсекелестерді нарық алаңынан ығыстыруға болатынын ертерек сезінген жапонның «Тошиба, Хиташи» компаниялары, бұл шаруаға жылына 4-6 млрд доллар жұмсайды.
Сонда патент алынған өнертабыстың барлығы бірдей өндірісте қолданыла бермейді. Жапон елінде қолданыстағы өнертабыстың үлесі 30-32 пайыз болса, АҚШ және Алманияда бұл көрсеткіш 25-27 пайыз ғана.
Көздеген мақсат – кеңірек, патент алу арқылы, болашақта оның негізінде пайда болуы мүмкін технологияны алдын ала құқықтық қорғау, өзгелердің ондай технологияға ие болуына жол бермеу.
– Шетелдік өнертабыс деңгейі бізбен салыстырғанда бәселеске түсе ала ма?
– Осы орайда елімізге шетелден әкелінген бөлшектерден, тетіктерден құрастырылатын бұйымдардың бәсекелестік қабілеті төмен. Өйткені олардың болмысында бізге тән идеялық жаңалық жоқ. Өнертабыстың иесі болып отырған ешбір мемлекет, өздеріндегі жұмыс орнын сақтап, табыс көзі болып отырған жаңа технологияны өзгелерге сатпайды, құпиясын ашпайды. Керісінше, байырғы тәсіл, өздеріндегі ескі технологияны сыртқа өткізуге ынталы, сонымен түсетін табыстан басқа, өзгелерді технологиялық тәуелділікке итермелейді, отандық ғылымды, технологияны дамытуға тосқауыл қояды. Көреген саясат.
Бізде жиналатын қондырғыларға сырттан келетін бөлшектерді, тетіктерді ашуға болмайды. Кепілдеме күшінде болуы үшін, сатушының нұсқаулары мүлтіксіз орындалуы шарт. Шетелдік технологияны жетілдіру, бұйымды жергілікті жағдайға бейімдеу, қызмет мерзімін ұзарту туралы сөз қозғаудың өзі артық. Әсіресе, бізде әзірге мән берілмей отырған, бірақ келешекте кездесетін қауіп – тетік, бөлшектерге көзге көрінбейтін, бірақ сызбада бар басқару чиптері орнатылған. Олардың кілті жасаушының қолында, жер шарының арғы бетінде отырып, тетікті (клавишті) басумен өндірісті тоқтату, поезд, ұшақтардың қозғалысын тежеу, электронды Үкіметтің, банктердің байланыс жүйелерін істен шығару қиын шаруа емес.
– Қазір біздегі өнертабыс саласы қандай деңгейде?
– Соңғы жылдары Әділет министрлігіне қарасты зияткерлік меншік комитетінің және зияткерлік меншік институтының бірлескен ауқымды іс шараларының нәтижесінде, еліміздің өнертабыс саласында оң өзгерістер байқала бастады. Атап айтқанда, өнертабысты анықтайтын мемлекеттік сараптаманың сапасы күшейді, мамандардың кәсіби біліктілігі жоғарылады, халықаралық зияткерлік меншік орталықтарымен тығыз байланыс орнады, өнертапқыштарды ынталандыратын жыл сайын өткізілетін «Шапағат» байқауы жоғары мәртебеге ие болды. Ендігі уақыты жеткен шешім, өнертабыстың ішкі өндіріспен байланысын заңды негізде жолға қою.
Шешім, тұрмысымызға ішкі мүмкіншіліктерді ұтымды игеруге бағытталған отандық идеяларды, жаңашыл ұсыныстарды енгізу арқылы, бәсекелестік қабілеті жоғары өндіріс орындарын ашуға, елімізді технологиялық жаңғыртуға, сырттан келіп жатқан сапасы төмен, қауіпсіздігі күмәнді бұйымдарға тосқауыл қойып, ішкі нарықты қорғауға мүмкіндік берген болар еді.
– Ол үшін біздер не істеуіміз қажет?
– Ішкі нарықты өнертабыс арқылы қорғауда бізге басқалардан көп нәрсе үйренуге болады. Мысалға, Жапонияның құнарсыз топырақты жерінде жоғары технологиямен өсетін күріштің бағасы, шетелдік күріштен 6-8 есе қымбатқа түсетініне қарамастан, сырттан күріш әкелуге заң жүзінде тыйым салынған.
Әлемдік сауда ұйымының және бір белсенді мүшесі АҚШ-та өндірілетін қант, сыртқа сауда айналымындағы қанттан 3-4 есе қымбат. Бірақ АҚШ ешкімнен қант сатып алмайды, себебі онда өздеріндегі қант өндіру саласындағы 550 мың қызметкер жұмыссыз қалады.
Өнертабысқа мемлекет тарапынан сұраныс қажет. Оны іске асыру үшін, білікті маман, өндіріспен байланысы бар ғалымдарды жұмылдыратын арнаулы Үкіметтің үйлестіру ұйымы керек. Ұйымның мақсаты, зияткерлік меншік институтымен бірлесе жұмыс істей отырып, өнеркәсіп орындарынан түсетін сұранысты ескеріп, өмірге үлкен оң өзгерістер әкелетін, ғылыми дәлелді, тексерістерден өткен өнертабыстарды сұрыптау шараларымен айналысу.
Ары қарай таңдап алынған өнертабыстарды қолдану аясына сәйкес, зияткерлік меншік иесінің қатысуымен ұлттық бағдарламаларға, мемлекеттік тапсырыспен орындалатын жобаларға енгізу, орындалуын бақылау, тиімділігін байқау.
Аталмыш ұйымның қажеттілігі, бүгінгі өміріміздегі өнертабыстың өндіріске барар жолында алынбас қамал болып тұрған жасанды кедергілерді жою.
Мысалы, геология саласында мемлекеттік тапсырыспен жер қойнауын ұңғыдағы бейнекөрініс арқылы зерттейтін жаңа әдісті іске асыратын отандық телезонд жобаланып, алғашқы үлгілері жасалынды. Жаңалығы патенттермен қорғалып, көптеген кен орындарында жүргізілген сынақтардан кейін, сәйкестік сертификаты берілді.
Ерекшелігі – жер қойнауының құрылысын, пайдалы қазба байлықтардың түрін, орналасу жағдайын, телезонд арқылы жер бетіндегі монитордан анық көруге мүмкіндік береді. Жер қойнауын зерттеу жұмыстарына түбегейлі өзгерістер әкелетін бұл әдіс, жерасты кен орындары туралы шынайы, толық ақпарат берумен бірге, ондағы жүргізілген геологиялық ізденіс, барлау жұмыстарының көлемін, сапасын, жобаға сәйкестігін және жұмсалған материалдардың шығынын тайға таңба басқандай көрсетеді, салада жиі кездесетін, үйреншікті көзбояушылыққа жол бермейді. Сонысымен жаңа әдіс, жер қойнауында жүргізілетін жұмыстарды қадағалауға міндетті құзырлы ұйымдарға, мемлекеттік тапсырыспен барлау жобаларын іске асыратын кәсіпорындарға ұнай бермейді. Есесіне, жеріміздегі тау-кен жұмыстарымен айналысып жатқан шетелдік компаниялар әдіске қызығушылық танытып, тапсырыс беруде. Байқағанымыздай отандық өнертабыс өзімізге қажетсіз болғанымен, шетелдіктерге өтімді.
Тереңдегі ұңғының жағдайын бейнекөрініс арқылы зерттеудің «Ақбұлақ» таза су бағдарламасындағы жауапкершілікті күшейтіп, сапалы орындауға үлкен септігін тигізетіні анық.
Мемлекет тарапынан өнертабысқа берілетін тапсырыс, елімізде қордаланған мәселелерді шешуге, келешектегі қауіпсіздігімізді нығайтуға, ішкі табиғи қорларымызды тиімді, қоршаған ортаға залалсыз пайдалануымызды қамтуға тиіс.
– Осы тұрғыда өнертабыстарымызда табиғатпен етене жақын жұмыстары бар. Мысалы, су мен желге қатысты ізденістерді іске асыруға болмай ма?
– Аса күрделі су мәселесінің ғылыми жетістіктермен сабақтас шешімі – өнертабыс. Атмосферадағы ғасырлар бойы қалыптасқан қозғалыс заңдылықтарына сәйкес, жерімізге ылғал беретін жауын бұлттары Каспий, Арал, Балқаш көлдерінің булануынан қалыптасады, сонан кейін басым бөлігі көрші Ресейден келеді. Бізден Қытайға өтеді.
Егер жеріміздің бедерін, қыртысын, тарту күшін және басқа жергілікті табиғи құбылыстарды зерттейтін, арнаулы терең ғылыми ізденістер жүргізілсе, жауын бұлттарын ел аймағында есепті тежеудің, ретті басқарудың әдісін табуға болады. Су тапшылығын түпкілікті жоюдың ұтымды шешімі, нәтижесінде жерімізде таза сулы жаңа өзен, көлдерінің пайда болып, көршілерден ластанып, улы заттар қалдықтарына толып келетін өзендерге онша алаңдамауға мүмкіндік береді.
Өнертабысқа тапсырыс, тек мемлекет тарапынан ғана емес, жергілікті жердің қажеттілігінен де пайда болуы мүмкін.
Ауа райын зерттейтін мекемелердің мәліметтерінше, жыл өткен сайын күрделеніп келе жатқан Алматы қаласының ауа тазалығы сын көтермейді. Тіпті дәрігерлердің пікіріне зер салсақ, лас ауа қала тұрғындарының көптеген ауруға шалдығуларының себепкері.
Ғылымға жүгінсек, оның шешімі – қаланың орналасу жағдайын, табиғи желдің тәуліктік соғу бағытын, жылдамдығын, күшін, тау ойпатындағы және биіктіктегі ауа қысымын, қызу айырмашылықтарын, зиянды заттар бар ауа қабатының биіктігін, қалыңдығын жан-жақты зерттеу. Ғылыми ізденістер нәтижесін нақты іске асыратын төмендегідей өнертабысты ұсынуға болады.
Ауа қысымы жоғары ойпаттарды, ауа қысымы төмен биіктегі жерлермен құбырлар тізбегі арқылы жалғастыру, құбырды күн сәулесін сіңіріп, қызуға айналдыратын қара түске бояу, құбырдың өн бойына, күн сәулесінен үлкен қызу беретін линзаларды бекіту, құбырдың тау басындағы шығар аузын, қаладағы лас ауа қабаттарына бағыттау.
Шешім бойынша, атмосферадағы қозғалыс заңдылықтарына сәйкес, ауадағы қысым және қызу айырмашылықтарынан құбырдың ішінде аса қуатты, жылдамдығы үлкен, тығыз ауа ағысы пайда болады. Оны кешкі мезгілде іске қосу, оңтүстік батыстан солтүстік шығысқа қарай соғатын табиғи желді күшейтіп, зиянды ауа қабаттарын қала кеңістігінен ығыстырады.
Қозғалысқа түскен ауа қабаттарына қарама-қарсы, қаланың солтүстік шығысында есепті жүйемен орнатылған биік мұнарларға бекітілген қуатты шаң сорғыштар, лас ауаны сорып алып, зиянды заттардан ажыратқаннан кейін, таза ауаны Талғар, Есік, Қапшағай қалаларына, өзге елді мекендерге жібереді.
– Өнертабысқа шетелдік инновациялық жобаларды тарту қажет пе ?
– Өнертабысты инновациялық жоба ретінде қарастырып, инвестиция тартып, іске асыруға ірі қаржының, көп уақыттың қажеті жоқ, жергілікті басқару әкімшілігінің ынтасы жеткілікті.
Еліміздің өркендеуіне оң ықпалын тигізіп, қоғам сезінерліктей өзгерістер әкелетін, қауіпсіздігін, бәсекелестік қабілетін күшейтетін қаншама осындай өзіндік өнертабыстар бүгінде өндірістен, өмірімізден тысқары қалып отыр. Мұны біздер жетілдіруіміз керек.
Өнертабыс – ғылым туындысы, ой еңбегінің жемісі, қоғам дамуының қозғаушы күші. Әлемдік технология кеңістігінде биікке көтеріліп, дамыған елдердің қатарына енуді ұлттық мақсат санасақ, отандық өнертабыс – мемлекеттің ерекше назарында болуға тиіс деп ойлаймын.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан – Жексен АЛПАРТЕГІ
Дереккөзі: aikyn.kz