В.Школьник, «Казатомөнеркәсіп» Ұлттық компаниясы акционерлік қоғамы басқармасының төрағасы
– Ұлттық компанияның 2013 жыл­ғы қорытынды есебі 2012 жыл­мен салыстырғанда және өсім па­йызы есебімен қанша болды?

– 2013 жылы «Қазатом­өнер­кә­сіп» Ұлттық компаниясы ак­цио­нерлік қоғамына қарасты кә­сіпорындарда 22 501 тонна уран өндірілді. Бұл 2012 жылмен са­лыс­тырғанда, 7 пайызға артық көр­сеткіш. Өнімді таратудан түскен кіріс 288 283 млн теңге болды. Бұл – 2012 жылғы көрсеткіштен 12 пайыз­ға кем нәтиже. Мұндай ауыт­қушылық әлемдік рыноктағы ба­ғаның өзгеруіне тікелей қа­тыс­ты болды. «Қазатомөнеркәсіп» Ұлттық компаниясы АҚ тобына енетін өндіріс орындарынан шы­ға­рылған өнімнің жалпы өзіндік құны 229 905 млн теңге болып, 2012 жылға қарағанда ол 14 002 млн теңгеге төмендеді. Яғни біз өнімнің өзіндік құнын арзандату бағытында жемісті жұмыс істей алдық.

«Қазатомөнеркәсіп» Ұлттық компаниясының сөйтіп 2013 жы­лы тапқан нақты табысы 35 904 млн теңге, 2012 жылғы көрсет­кіштен 15 011 млн теңгеге немесе 29 пайызға азайды. Жоғарыда айтып кеткенімдей, бұл негізінен, әлемдік тауар биржаларындағы табиғи уран бағасының төмен­деуінің салдары еді. Сонымен бірге, Ұлттық ком­панияны одан әрі дамыту үшін көптеген инвестициялық жобалар жасалынды. 2013 жылы компания бойынша 76 544 млн теңгенің ин­вес­тициясы игерілді. Жоғарыда ай­тылғандардан шығатын қоры­тынды: ұлттық компанияның 2013 жылғы жағдайы қалыпты деңгейде болды деуге негіз береді. Әйтсе де, 2012 жылғыдай табыс таба алмауымыз ойландырады. Басқарма басшылығы енді осы бағытта, яғни табысты төмендет­пеу бағытында жұмыс істейтін болады.

– 2014 жылдың өткен ке­зеңін­­дегі жағдай қандай?

– 2014 жылғы жағдайымызды сөз етпес бұрын, әлемдік биржа­лардағы уран бағасына, бұл өнім­ге сұранысқа зер салған жөн. 2011 жылғы Фукусима апатынан кейін дүние жүзін бір үрей баурап ал­ған­дай болды ғой. Бірқатар мем­лекеттер атом электр стансаларын салу жоспарын жүзеге асырудан бас тартты. Соған байланысты 2014 жылы да бағаның төмендеуі жалғасты. Қазіргі кезде көптеген компаниялар үшін уран өндірісі­нің өзіндік құны оны сату баға­сынан жоғары болып тұр. Осындай жағдайдың өзінде «Қа­за­том­өнеркәсіп» Ұлттық ком­па­ния­сы дүниежүзі бойынша са­наулы табысты компаниялардың бірі болып тұр. Әсіресе, қой­ма­лар­да сақталған қорлардың мо­лайып кетуі әлемдік рыноктағы бағаға кері әсер жасап тұрғанын айта кеткен жөн. Бағаның арзан­дауы салдарынан көптеген жоба­ларды жүзеге асыру уақытша ше­геріліп тұр. Десек те, 2014 жылы орта және ұзақ мерзімдерде игілі­гін көретін бірқатар жақсы қадам­дар жасалынды. Атап айтар бол­сақ, 2014 жылдың ақпан айында Жапония үкіметі атом реактор­ларын қайтадан жұмысқа қоса­тын­дығы және ядролық энер­гетика қажеттілікті өтейтін басты энергия көзі болатындығы жайлы шешімін жариялады. Франция мен Жапония реакторлардың жаңа төртінші буынын жасап шы­ғаруға қатысты бірлескен іс-қимыл жоспарларын жасап бе­кітті. Әлемдік экономиканың қазіргі қиын жағдайы, Азиядағы өсімнің төмендеуі Франция мен Жапонияның жоғарыда аталған келісімшарттары, сөйтіп, ядро­лық энергетикадан бас тарту жө­ніндегі бұған дейін орын алған ойлардың сейілуі қалай десек те, уран өндірісінің болашағынан үміттендіре бастағандай. Ресей федерациясы елдің энергетикалық өндірісінде атом энергиясының үлесін өсіретіндігі жайлы мәлімдеді. Орта және ұзақ мерзімді болашақта Қытай мен Үндістанның атом энергиясына сұранысы тұрақты түрде өсетін болады. Дамыған елдердің эконо­микасы да ядролық энергияға үміт артады. Мәселен, Англия жаңа ядролық блогтар салу жос­парын бекітті. Қазіргі кезде бір блок құрылысын жүргізуге да­йын­­дық қарқынды күшке енген. Сондай-ақ бұл ел тағы бір АЭС салуға тендер жариялады. Жоғарыда айтылған нақты мысалдардан көрініп тұрғандай ядролық энергетиканың бола­ша­ғы– үмітті. Демек, әлемдік уран рыногындағы баға да қызы­ғар­лық­тай деңгейге жетеді деп ой­лаймыз.

– Экспорттық өрістің бүгіні және болашағы қандай деп білеміз?

– «Қазатомөнеркәсіп» Ұлттық компаниясы – осы салада ұзақ жылдық тәжірибесі бар әлемнің түкпір-түкпірімен байланыс ор­натқан ұжым. Біздің тұтыну­шы­ла­рымыздың өзі – салмақты. Ұлттық компания қазірдің өзінде кең көлемдегі экспорттық шарт жасасқан. Алдағы уақытта да Қазақстанның табиғи уранын тарату өрісі кеңейе бермек. Не­ғұр­лым көп тарапты мемлекеттік саясатқа сай болсақ, соғұрлым ісіміз жемісті болатынын түсіне­міз. Өткен жылы уран экспорты­ның өрісі былайша өрнектелді: Қытай, Еуропа, АҚШ, Индия, Оңтүстік Корея және Жапония. Яғни бізден ядролық отын сатып алатындар – осындай алыптар. Олардың экономикасы өсімге ұмтылатыны және белгілі. Демек, біздің бұл елдермен байланысы­мыз уақыт озған сайын нығая бермек. 2013 жылы «Қазато­м­өнеркәсіп» Ұлттық компаниясы Америка Құрама Штаттарында өз өкілдігін ашты. Мұның қозғаушы күші – АҚШ, біздің ең көп тұты­нушымыз екендігі болса, соны­мен бірге, түпкі мақсатта осы Америка рыногында уран сату мөлшерін өсіру жоспары тұрды. Демек, ондағы өкілдігіміз бүгін мен болашаққа жұмыс істейді. Себебі қазірдің өзінде бұл мем­лекетте 100 реактор жұмыс істеп тұр. Сөз арасында айта кетейік, компаниямыздың АҚШ-қа ядро­лық отын экспорты 2012 жылға қарағанда 20 пайызға өсті. Біз әлемдік уран рыногындағы көшбастаушы, қабырғалы ком­пания ретінде танылып мойын­далдық. Сондықтан да осы көш­бастаушылық мәртебені одан әрі жетілдіріп, өнімімізді таратуды мейлінше кеңейте түспекпіз. Бұл – біздің бас жоспарымызда қа­рас­тырылған қадам.

– Инновациялық бағдарла­ма бойынша атқарылған жұмыс және болашаққа жоспар жайына тоқтал­сақ.

– Қалай десек те, ядролық энер­гетика және атом өнеркәсібі бұл күндері әлемдік ғылыми-техникалық дамудың қозғаушы күші болып саналады. Атом өнер­кәсібіне жұмылған білім, ғылым қуаты айтарлықтай. Өндірісте уақыттан оза қимылдаушы ғылы­ми-инновациялық технологияны қолданудың нәтижесінде «Қаза­то­м­өнеркәсіп» Ұлттық компа­ниясы әлемдік атом индустрия­сының жетекшілерімен бәсекеде еш жаққа дес бермес деп ойлай­мыз. Сол себепті де өз алдымызға асқаралы міндеттер қойдық. Онда сала мамандарының біліктілігін айтарлықтай жетілдіру, «ноу-хау», озық технологияны өндіріске енгізу, бір сөзбен айтқанда, ком­па­нияның интеллектуалды мүм­кіндігін көтеру қарастырылған «Қазатомөнеркәсіп» Ұлттық ком­паниясында 2014 – 2022 жылдар аралығында инновациялық-тех­нологиялық даму стратегиясын жасап басқармада бекіттік. Сол бағдарламамызда ««Қазатомөнер­кәсіп» Ұлттық компаниясында әрқашанда ғылыми, техникалық мүмкіндіктің жоғары деңгейде болып, уран өндірісі мен оны өңдеуде сирек және жер бетінде сирек кездесетін металлдар өнді­рісінде, химиялық реагенттер, баламалы технология, энергия­ның жаңа көздерін жасау сондай-ақ, компанияның күш қуатын интелектуалды негізге сүйене оты­рып ұдайы өсіру – басым бағыттардың бірі ретінде аталған. Осы саладағы жұмыстар үздіксіз және қарқынды жүргізілетін бо­ла­ды. Егер нақты инновацияға келетін болсақ, онда былай дер едім: бізде инновация уран ши­кіза­тын өндіру кезінде-ақ баста­лады. Мәселен, өндірістік компа­нияларымыз уранды жер астында тотықтыру арқылы алып, оның жер бетіне залалын азайтуды ер­теден жүзеге асырып келеді. Бұл – өзіміздің отандық ғалым­дар­дың көп жылдық ғылыми ізденіс­тері­нің нақты нәтижесі. Халықаралық МАГАТЭ агенттігі ядролық энер­гетика саласындағы құзырлы ба­қылаушы институт десек, сондағы білікті мамандардың өзі біздің жер астынан уранды тотықтырып алу тәсілімізді ең озық және қор­шаған ортаға залалы жоқ таза тех­нология ретінде танып бағалады. Уранды қаныққан тотық ре­тінде өндіру– байырғы экстра­к­цион­ды аффинаж күйінде өн­ді­руден 3-4 есеге тиімді екені де дәлелденген ақиқат. Қаныққан тотық аффинажы тауарлы уран өндірісін ұлғайтты. 2013 жылы дәл осы тәсілмен өндірілген бар­лық 22021 тонна уранның 10 768 тоннасы дайындалды. 2014 жылы да шамамен, осы деңгей сақтал­мақ, ал бұл – шығын 70 млн дол­лар­ға азаятынын білдіреді. Әңгі­меміздің басында өнімнің өзіндік құнын азайту бағытында жақсы жұмыс істегенімізді айтып кетіп едім ғой. Міне, сол сөзімнің дә­лелі осы көрсеткіштерден анық­талады. Инновация ядролық отын әзір­леудің толық тізбегін тұйық­таудан да көрініс тапқан. Біз – уран өндірісінен осы шикізаттан ядролық реакторларда жанатын отын жасауға дейінгі жұмыстың бәрін игерген ұжымбыз. 2013 жылы Қазақстан-Ресей бірлескен компаниясын құрдық. Ол Орал электрлік химия зауытындағы айыру кәсіпорны акциясының 26 пайызына ие болды. Сөйтіп, «Қа­затомөнеркәсіп» Ұлттық ком­па­ниясы уранды байыту техно­логия­сын да игеріп, игілікке жа­ра­ту­да.

Инновациялық бағыттағы іс тек осылармен шектелмек емес. Болашаққа белгілеген жоспарлар жеткілікті. Атап айтар болсақ, Ка­наданың озық технология са­ла­сында жүрген CAMECO компа­ниясының озық технологиясы бойынша жұмыс істейтін аффи­наж зауытын «Үлбі металлургия зауыты» негізінде салу жос­пар­ланған. Оның өндірістік қуаты жылына 6000 тонна уранның үш тотығын (UO3) шығаруға шақ­талған. Екіншіден, Қытай атом электр станцияларында пайда­ланы­латын отындық уран қос то­тығынан (UO2) жасалған түйме­лер өндірісін құру көзделуде. Бұл – Қытай үкіметімен және ондағы CGNPC-пен жасалған келісім­шарт негізінде өмірге келетін игілік.

Үшіншіден, Қытайда жұмыс істеп тұрған қазіргі атом электр станцияларында жағатын уран құрастырмаларын өндіретін тағы бір зауыт ашпақпыз. Оның жыл­дық қуаттылығы 400 тоннаға лайық­талған. Міне, осындай жаңалықты даму жоспарларымызда әлемнің көптеген мемлекеттеріндегі уран рыногын еншілеу белгіленген. Біздің бұл жоспарлар нақтылы­ғымен де тартымды, тапсырыссыз тоқтап қалатын өндіріс болмайды деп сенеміз.

– Сирек металдар өндірі­сінің жағдайына келсек. Берилий, тан­тал және басқалар...

– Берилий, тантал өндірісімен «Үлбі металлургия зауыты» ай­на­лы­сады. Бұл – 65 жылдық тари­хы бар өндіріс орны «Қаза­том­өнер­кәсіп» Ұлттық ком­па­ниясы­ның іліктес кәсіпорны. Ескерте ке­тейін, бұл жерде берилий, тантал өндірісінің барлық тізбегі игеріл­ген, әуелі шикізат толық өңдеуден өтеді, содан соң одан сататын және пайдаланатын дайын бұйым шығарылады. Берилий зауыты­ның негізгі өнімі – берилийден лигатура жасап шығару. Ал тан­талдан тантал ұнтағын және кон­денцаторлар өндірісінде пайда­ла­натын тантал сымын, тантал құймаларын сондай-ақ лигатура­лар жасап шығарамыз.

Мемлекет басшысы Нұр­сұл­тан Әбішұлы Назарбаевтың 2008 жылғы Жапонияға мемлекеттік сапары барысында жасалған ке­лісімшарттар негізінде, «Қаза­томөнеркәсіп» Ұлттық компания­сы Қазақстанда сирек металдар класстерін ұйымдастыру ісін қолға алды. Президентіміздің ті­келей тапсырмасы бойынша 2010 жылы Жапонияның Суми­то­мо кор­пора­циясымен бірлес­кен «SARECO» компаниясы құрыл­ды. 2012 жылы Степногорск қала­сында Қазақстандағы тұң­ғыш сирек металдар концен­тран­тын шығаратын өндіріс орны жұ­мыс істей бастады. Оның жылдық қуаты 1500 тонна TREO шығару, 2017 жылға қарай оның қуатты­лығы өсіп, жылына 5000 тонна TREO шығару жоспарланған. Зауыт термикалық және гидро­металлургиялық жолмен ши­кі­затты өңдейді. Турасын айтқанда, бұл – Қазақстан Жапон және Еу­ропа инженер-ғалымдары ойлап тапқан жаңалықтың жүзеге асуы деген сөз. «SARECO» бірлескен кәсіпорнының негізгі міндеті дүниежүзі бойынша жоғары сұра­нысқа ие тербий, диспрозий, неодим, иттрий және басқа сирек кездесетін металдардың ауыр түрлерін шығарады. Шикізат өндірісінен озық тех­нологиялық өндірістерде пайда­ланылатын сирек металдар шы­ғаруға дейінгі тізбекті толық тұйық­тап және осы салада әлем­дік рыноктың белсенді ойыншы­сы болуды көздеген «Қазатом­өнер­кәсіп» Ұлттық компаниясы 2017 жылға қарай өзінің осы салада жұмыс істейтін жеке кәсіп­орнын құруды жоспарлады. Бұл жоспар­дың жүзеге асары сөзсіз. Демек, Қазақстан және оның қанатын кеңге жайған ұлттық ком­паниясы ядролық шикізат өн­дірісінде ғана емес, сонымен бірге, әлемдік сирек металдар ры­ногында да көшбас­шы болуға талпынып, нақты жос­пармен жұмыс істеп жатыр деуге толық негіз бар.

– Ұлттық компанияның ядро­лық энергетика, ядролық фи­зика саласындағы отандық ғылым­ды дамытуға ықпалы қандай?

– Экономиканың әңгіме өзе­гіне айналған саласын дамыту сөз жоқ ғылыми ізденіс жұмыс­тарының нәтижелеріне тікелей қатысты. Сондықтан да ұдайы алда болуды жоспарлаған ұлттық компания басшылығы елімізде салалық және қуатты ғылыми-зерттеу кешені болуын қалайды. Осыны ескерген «Қазатом­өнер­кәсіп» Ұлттық компаниясы отан­дық және ұлттық қажет­ті­ліктер­ді, сондай-ақ мүмкін­дік­терді ескере отырып ғылыми-зерттеу жұ­мыстарының кешенді басым ба­ғыттарын анықтады. Соның негіздерінде 2014 жылы «Қа­за­­­т­о­­­м­­ө­нер­кәсіп» Ұлттық ком­паниясы акционерлік қоғамының ғылым мен техниканы және ин­новацияны дамытудың 2014-2016 жылдарға арналған бағдарламасы бекітіліп, жүзеге асырылуда. Ол тоғыз тарауға бөлінген және «Қазатомөнеркәсіп» Ұлттық ком­паниясының мүдделерін түгел қамтитын, атап айтар болсақ, геологиялық зерттеулерден бас­тап, энергетикалық жүйелерге дейінгіні тегіс қамтыған. Осы бағдарламаны жүзеге асыруға 9 млрд теңге жұмсалмақ. Ғылым мен техниканы дамытуға бір ком­панияда осыншама қаржы жұмсау – сирек кездесетін жағдай.

Бұл саладағы біздің ұстаны­мымыз Елбасымыз белгілеп бер­геніндей айқын, ол – Қазақстан Республикасының әлемдегі отыз дамыған елдің қатарында болуы үшін инновациялық өнді­рісті да­мыту. Ал инновациялық өндірісте атом энергиясы өн­ді­рістік кешені әрқашанда локомо­тив қызметін атқаруы тиіс. Бейбіт атом тех­но­логиясын дамыту Қа­зақстан эко­номикасының негіз­дер­і – метал­лургия, энергетика, тау-кен және химия өнеркәсібін өріс­тетуге қозғаушы күштей әсер етуі тиіс. Айталық Қазақстанның химия өнеркәсібі– республи­ка­дағы негізгі салалардың бірі. 2009 жылы оның үлесі республика өнеркәсібінің 10 пайызын құра­ды. Ал «Қазатомөнеркәсіп» Ұлт­тық компаниясының негізінде және қолдауымен өмірге келген ғылыми жаңалықтар оны одан әрі дамытуға тиіс.

Ескеретін тұс, Қазақстанның химия өнеркәсібі отандық бай шикізатқа негізделген. Ол мұнай- газ өнеркәсібін дамытуда метал­лургиядағы күкірт қышқылы га­зын жою ісімен шұғылдануда. Сондай-ақ Солтүстік және Оң­түс­тік Қазақстан аймақтарындағы тұздың бай қорын зерттеп игеру­де. Егер Менделеев кестесінде 110 химиялық элемент болса, оның 99-ы Қазақстанның жер қой­науын­да бар. 78-і барланған, 60-тан астам химиялық элемент өндірілуде. Сондықтан да «Қа­затом­өнеркәсіп» Ұлттық ком­паниясы өзінің 2014-2016 жыл­дарға арналған ғылыми-зерттеу жұмыстарын дамыту бағдарлама­сында ғылымның сан саласын қамтыды деуге толық негіз бар. Қалай болғанда да, біз осы салада жетекшілік қызметімізді абырой­мен атқаруға тиіспіз. «Қазатомөнеркәсіп» Ұлттық компаниясы өзі қызмет істеген уақыт ішінде интелектуалды мен­шікті дамытып, қорғауға және қол­дауға ерекше көңіл бөлді. Атап айтар болсақ, өнеркәсіпке 200-ден астам интелектуалдық меншік жасалынды. Оның тең жартысы Қазақстан Республи­ка­сының арнайы құжаттары арқылы заңдастырылған .

Авторлық құқыққа ерекше мән береміз. Электрлі есептеу ма­ши­налары бойынша 20 бағдар­лама авторлық құқыққа ие. Біздің интеллектуалдық меншіктері­міз­дің жалпы құны 4,8 млрд теңгені құрап тұр. «Қазатомөнеркәсіп» Ұлттық компаниясындағы материалдық емес активтердің бүгінгі бағасы бүкіл компания бағасының бір пайызына тең. Ал халықаралық талап бойынша осы заманғы ком­паниялардағы материалдық емес құндылық жалпы компания баға­сының 30 пайызына тең бо­луы керек екен. Демек, біз дұрыс ба­ғыт­та яғни дамуды жеделдету ба­ғытында жұмыс істеп жатырмыз. Жоғарыда аталған бағдарлама бойынша, 2016 жылға қарай «Қазатомөнеркәсіп» Ұлттық ком­паниясындағы материалдық емес құнды актив бүкіл компания меншігінің 2,5 пайызына жетуі керек. Ал ол 2020 жылға қарай 100 млрд теңгені құрап, халықаралық қалып деңгейінен көрінуі тиіс. Міне, біздің бұл саладағы жұмы­сымыз осылайша өрнектеледі. Ғылымды дамытуға көңіл бөлу материалдық емес активтерді молайтудың жалғыз жолы екенін білгендіктен де, бұл салаға ерекше маңыз бере бермекпіз.

– Ядролық энергетика кешен­дерінде жұмыс істейтін мамандар­ды даярлау қалай дамып жатыр?

– «Қазатомөнеркәсіп» Ұлттық компаниясы өз жұмыс­шы­ларын, жастарды еліміздің колледж­дері мен жоғары оқу орын­дарында, Ресей Федера­циясының оқу орын­дарында оқытып алуды әдет­ке айналдырған. 2014 жылы компа­ния есебінен Қазақстанның кол­ледждері мен жоғары оқу ор­ын­­дарында (Қ.И.Сәтбаев атын­дағы ұлттық техникалық уни­верситет, Ш. Есенов атындағы Кас­пий тех­нология және инжи­ниринг уни­вер­ситетінде, Алматы энергетика және байланыс уни­верситетінде, Тараз техникалық институтында, М.Әуезов атын­дағы Оңтүстік Қа­зақстан мем­лекеттік универси­тетінде, Мақсат колледжінде, Тараз гуманитарлы-техникалық колледжінде, Шым­кент техника­лық колледжінде) 295 студент оқып білім алуда. Олар, негізінен «Тау-кен ісі», «Автоматтандыру және басқару», «Технологиялық машиналар және жабдықтар», «Электроэнер­гети­ка», «Машина жасау», «Жылу энергетикасы» мамандықтарын иегеруде. Ресей жоғары оқу орын­дарында 55 сту­дентті компания қаражаты есебі­нен оқытып жа­тыр­мыз. Олар Мәс­кеу инже­нерлік физика инс­титутында, Томск политех­никалық универ­си­тетінде, Мәс­кеу болат және балқыма инс­титутында, Орал мемлекеттік тау-кен университе­тінде елімізде жоқ мамандықты игеруде. Атап айтар болсақ, «Элек­троника және жабдықтар автоматикасы», «Изо­топтар және ядролық отынды жасау техно­логиясы», «Ядролық физика және технология» маман­дары болып оралады. Еліміздің қолданбалы ғылымын дамытуда бұлар алтын қор болып қосылады деуге толық негіз бар.

Бүгінге дейін компанияның 3303 жұмысшы қызметкері «Өнді­рістік қауіпсіздік», «Техникалық қауіпсіздік», «Инновациялық ме­неджмент», «Уран кеніштерін иге­ру», «Уранның химиялық тех­нологиясы», «Уранның геотехно­логиясы», «Уран өңдеудің химия­лық негіздері» және басқа бағ­­дарламалар бойынша білім алды және біліктілігін көтерді. Қорыта айтқанда, бұл саладағы жұмысымыз екі бағытта ат­қары­луда, оның бірі арнайы оқу орын­дарында өзімізге қажетті маман­дарды компания есебінен оқытып алу болса, екіншісі – жұмыс істеп жүрген қызметкерлеріміздің бі­лік­ті­лігін, кәсіби шеберлігін ұдайы көтеруге бағытталған. Өйт­кені әрқашан да даму кілті – адам­да, адамды дамытпай, адам капиталын, адам мүмкіндігін да­мыт­пай даму мүмкін емес. Бұл – бізге Елбасы жүктеген міндет.

– Әңгімеңізге рақмет.

Жұмабек ЖАНДІЛДИН

Дереккөзі: aikyn.kz